Zo althans zagen het de Manicheeërs, aanhangers van een van de grote wereldreligies die het loodje moest leggen tegen de gevestigde orde. Hun stichter Mani, een late apostel van Jezus Christus, verdween in de kantlijn van de geschiedenis. Katharen, Bogomielen en Albigenzen waren de laatste stuiptrekkingen van het grote, esoterische geloof. Pas in onze eeuw stuitten de onderzoekers op 'Mani's Lichtschat', de geschreven getuigenissen van een verdwenen godsdienst, die het zaad van de Nieuwe Tijd in zich draagt.

Midden in de godverlaten Taklamakan-woestijn steken eeuwenoude ruïnes hun verweerde torens in de kurkdroge Centraal-Aziatische lucht. Dit vergeten deel van China zou de moeite van het vermelden niet waard zijn geweest als daar niet tussen 1904 en 1914 een schriftenvondst was gedaan die minstens gelijkwaardig is aan de vondsten van Qumran en Nag Hammadi. Talrijke Manichese manuscripten werden opgedolven uit wat eens een belangrijk heiligdom van de Manicheeërs is geweest. De Oase Toerfan in oostelijk Turkestan blijft voor altijd verbonden met de boekenschat van de vierde grote wereldgodsdienst naast Boeddhisme, Christendom en Islam.

Rond diezelfde tijd stootten enkele Bedouienen in de tempelruïne van het Egyptische Medinet Madi op een paar vermolmde kisten. Op zoek naar buit braken ze de kisten open en ontwaarden enkele bundels met papyrusbladen. Snakkend naar het grote geld verdeelden de woestijnbewoners de bundels in kleine pakketjes en verkochten die aan verschillende antiquairs in Cairo, waar ze vele jaren onaangetast bleven liggen. Was het toeval dat de oriëntalist Carl Schmidt in 1930 een van deze pakketjes voor een prik in handen kreeg? Bij het eerste vluchtige onderzoek van de koptische handschriften kreeg hij zicht op de grote cultuurhistorische betekenis van de teksten. In allerijl kocht hij de onder verschillende antiquariaten verspreide manuscripten weer bij elkaar en zo verwierf hij het Koptische deel van de Manichese manuscripten uit Madinet Madi.

Na een grondige restauratie waren Schmidt en zijn collega's in staat de oeroude handschriften te bestuderen. Met toenemende verbijstering lazen zij teksten als deze: "Ik, Mani, apostel van Jezus Christus naar de wil van God, de Vader der Waarheid uit wie ik voortkom, die leeft en duurt in alle eeuwigheid, daar Hij voor alles was en na alles zijn zal. Alles wat ontstaan is en worden zal, bestaat door Zijn kracht. Uit Hem kom ik voort. Uit Zijn Wil ben ik. Door Hem werd mij alle Waarheid geopenbaard. En zo ben ik uit Zijn Waarheid. Deze Waarheid maakte ik bekend aan mijn reisgezellen. Vrede verkondigde ik de kinderen des Vredes. Hoop predikte ik tot het onsterfelijke geslacht. Ik maakte een keuze en wees diegenen het pad naar omhoog, die in staat zijn in deze Waarheid op te stijgen."

Ketterij of verlossingsleer?
Wat wist de wereld tot op dat moment van het Manicheïsme? Uit schrifturen van felle bestrijders kwam het naar voren als een verdorven ketterij, verworpen door de Christelijke Kerken, en na aanvankelijke tolerantie evenzeer vervolgd door Parsi's en Boeddhisten. Eens omspande deze wereldreligie een gebied tussen Rome en Peking. Miljoenen mensen hingen de leer van Mani aan. Een prachtige religie was het, breed georiënteerd met een rijpe kosmogonie en een hoopvolle verlossingsleer. Slechts één nadeel nekte de godsdienst van Mani. Zijn esoterische leer sprak voornamelijk de hogere standen aan. Het intuitief-intellectuele karakter ervan ging voorbij aan de massa van het volk. Dat liet zich juist inpalmen door de machtige traditie vol kant- en-klare concepten. Zij wezen de moeilijk vol te houden ascetische idealen van de Manicheeërs van de hand. Daardoor vormden Mani en zijn leer een gevaar voor de orthodoxie.

Zuivere gnosis
Wie tegenwoordig een blik slaat in het Manichese psalmboek raakt meteen onder de bekoring van de zuivere gnosis, die uit deze teksten spreekt. "De Geest der Waarheid kwam en rukte ons los van de waan dezer wereld. Hij bracht ons een spiegel. Wanneer wij daarin zien, schouwen wij het universum. Hij toont ons, dat er twee natuurorden zijn: de orde van het Licht en die van de duisternis. De orde des Lichts doordringt die van de duisternis. Toch is van de aanvang af het duister van het Licht gescheiden."

Het lijkt alsof de rollen van de Dode Zee zich ontvouwen. Onder onze ogen rijst de mysterieuze figuur van de Leraar der gerechtigheid op, die de onrechtvaardige leraar der duisternis bestrijdt. Vreemd is dat niet, want Mani, geboren op 14 april 216 in de Perzische residentie Seleukia-Ktesiphon uit een adellijk geslacht, kwam al zeer vroeg in aanraking met de doperssekte, waarvan zijn vader Pattak deel uitmaakte. Deze Elkesaieten gingen terug op een oud-Syrische doperssekte, waaraan ook de Mandeeën zijn ontsproten. In hun visie was Johannes de Doper de grote profeet. Uit het feit, dat de Doper een Esseen zou zijn geweest, kan met vrij grote waarschijnlijkheid worden afgeleid, dat er tussen de Essenen en de doperssekte van Mani's vader zeker enige verwantschap heeft bestaan.

Twaalf jaar was Mani, toen zijn beschermengel zich aan hem openbaarde. Later begreep Mani dat in hem de Heilige Geest werkzaam was. Deze ingrijpende gebeurtenis was van grote invloed op zijn verdere leven. Nieuwe inzichten brachten hem ertoe praktijk en leer van de dopersecte te hervormen. Deze eigenzinnige daad van de jonge knaap leidde eerst tot een splitsing in de gemeente en vervolgens tot een officiële breuk. Mani werd uitgestoten, maar zijn vader en twee leerlingen bleven hem trouw. Precies twaalf jaar na zijn eerste visioen drong het tot Mani door, dat hij een uitverkoren 'apostel van het Licht' was en dus in Gods opdracht handelde. Net 24 jaar oud begon de jonge man met de vorming van zijn godsdienst.

Mani als missionaris
Mani, in afbeeldingen uit Toerfan voorzien van een Chinees uiterlijk, ontpopte zich als een onvermoeibaar missionaris. Gezeten op de rug van zijn rijdier verliet hij zijn geboortestreek aan de boorden van de Tigris in Mesopotamië en bereisde Egypte, Griekenland, Perzië, India en China, kortom de hele bekende wereld van die dagen. Overal trof hij een levendige religiositeit aan, maar iedere streek had zijn eigen godsdienst. In lange gesprekken met priesters, tempeloudsten en monniken bracht Mani zijn Licht-boodschap. Het aantal van zijn aanhangers groeide zienderogen, maar tegelijkertijd ook de schare tegenstanders.

Teruggekeerd in zijn vertrouwde Babylon werd hij aan het hof ontboden door koning Sjapoer de Eerste. De vorst beleed hem zijn trouw, werd Manicheeër en stelde Mani in staat om ongestoord zijn zendingsarbeid uit te voeren. Maar na een paar jaar rust stak een opvolger van de welwillende vorst, ene Bahram, een spaak in het wiel. Zijn weerstand tegen Mani was koren op de molen van de Zoroastrische priesters, die met argusogen Mani's succes hadden gevolgd. Zij zagen hun positie in gevaar komen en stookten de wankelmoedige koning op de gevaarlijke profeet uit te schakelen. In het voorjaar van 276 werd Mani in ketenen geslagen en kort daarna ter dood gebracht, naar men zegt door kruisiging op de binnenplaats van de gevangenis.

Hoewel zijn kerk het na de dood van de stichter niet gemakkelijk had, bleef het Manicheïsme zich in snel tempo uitbreiden. Rond het jaar 300 is de Leer van het Licht te vinden in Syrië, Noord-Arabië, Egypte en Noord-Afrika, waar de latere kerkvader Augustinus negen jaar lang een van de prominente leden was. Vanuit Syrië verbreidde de godsdienst van Mani zich naar Palestina, Klein-Azië en Armenië en de Manichese kerk had eveneens gemeenten in Rome, Dalmatië, Gallië en Spanje. Op sommige plaatsen dreigde het Manicheïsme de Christelijke kerk zelfs te overspoelen. Deze dreiging versterkte het Christelijke verzet tegen de gevreesde ketterij. Niet eerder dan na de zesde eeuw slaagde de Kerk erin het Manicheïsme uit het Romeinse Rijk te verdrijven, op de nawerkingen van Katharen, Albigenzen en Bogomielen na.

Naar het oosten toe bleef de religie van Mani zich onverminderd uitbreiden. Dankzij de overwinning van de Islam op Parsi's en Boeddhisten in Perzië, India en China slaagde het er zelfs in om in het Oeigoerenrijk van Oost-Turkestan (het huidige Chinese Sinkiang) staatsgodsdienst te worden, hetgeen het tot de veroveringstochten van de Mongolen onder Dzjengis Khan in de dertiende eeuw ongestoord bleef. In die periode werd het Manicheïsme overweldigd door de Mongolenstorm en haar aanhangers bleef niets anders over dan de geweldige tempelcomplexen in de woestijnoases te verlaten en de prachtig geïllustreerde heilige geschriften in veiligheid te brengen. Daaraan danken we de spectaculaire Toerfan vondst uit het begin van deze eeuw.

Mani bestreed niets, maar assimileerde
Wat moeten we nu, aan het einde van de twintigste eeuw, met het Manicheïsme aan? Voor een herleving in de oude vorm leent deze religie zich minder. Zij maakte gebruik van een wonderlijke, in onze tijd onbegrijpelijke mythologie. Maar haar geest is van alle tijden. Vooral Vrij-Katholieken kunnen zich thuis voelen in de gedachtewereld van de wereldburger Mani. Het Manicheïsme was een echte wereldreligie, alleen al door het feit dat Mani's godsdienst de wijsheid van alle bestaande religies weerspiegelt. Het Manicheïsme benadrukte nimmer de uiterlijke verschillen, maar ging altijd uit van de spirituele gelijkwaardigheid van Boeddhisten, de aanhangers van Zarathustra, Christendom en de latere Islam. Het bestreed niets, maar assimileerde. Zijn gnosis was van een verenigende soort. De Lichtschat school in alle religies. Niemand kon bogen op de enige Waarheid.

Volgens gnosiskenner Kurt Rudolph bestaat het verlossingswerk in het Manicheïsme in het opwekken van de ziel door Kennis. Daartoe verschijnt de Lichtbode in de geschiedenis, weliswaar in verschillende tijden en onder verschillende namen, maar toch om die ene boodschap te brengen, de verlossende Waarheid in de zin van de Manichese leer. Als zulke Lichtapostelen gelden bijbelse en niet-bijbelse figuren als Seth, Noach, Henoch, Sem en Abraham, maar ook Boeddha, Zarathustra, Jezus en Paulus. Mani zelf is de apostel van de laatste generatie, de vervulling van alle religies. Hij beschouwde zichzelf als de aangekondigde Maitreya Boeddha, de Zoroastrische Saoshyant, de Hindoe Kalki-Avatar en de Joodse Messias. In overeenstemming daarmee zag het Manicheïsme haar stichter als de Verlosser, de Verlichter en de Zielearts.

Jezus is volgens Mani in zijn aardse verschijning de incarnatie van de Lichtbode, maar hemels is Hij de belichaming van het Pleroma, de Volheid van de Vader der Heerlijkheid. In het Noord-Afrikaanse Manicheïsme erkende men nog de lijdende Jezus als het symbool van de in duisternis ingevangen lichtschat van de oermens. In de opvatting van Mani kon alleen de kosmische Christus worden vereerd en dat is de Christus, die door zijn verschijnen, zijn voorschriften en zijn leefwijze het voorbeeld gaf aan iedere individuele ziel zichzelf tot innerlijke verlossing op te werken.

Geen lichamelijke kruisiging
Mani ontkende de lichamelijke kruisiging van Jezus. Weliswaar bestond er naast Jezus als lichtbode ook een lijdende Jezus, maar die stelde Mani gelijk met een in de materie gevangen lichtdeeltje. De weerslag van zijn opvattingen is foutloos weergegeven in de apocriefe Handelingen van Johannes, waarin wordt gesproken over de kruisiging van een schijnlichaam. (Zie daarvoor het artikel "De dans van Christus" in VKVisie van maart 1999). Voor Mani is het kruis een symbool voor wat hij 'het Lichtkruis' noemt. In een van zijn verhandelingen zegt de stichter van het Manicheïsme: "Het Lichtkruis, dat het universum leven schenkt. Ik ken het en ik geloof erin. Want mijn ziel is zijn evenbeeld. En door het Licht wordt alle leven gevoed. Doch zij, die ziende blind zijn kunnen het niet begrijpen."

De geheimzinnige Handelingen van Johannes zouden wel eens de schakel kunnen zijn tussen het Christendom en het Manicheïsme, hetgeen zelfs gezegd kan worden van de eveneens apocriefe Handelingen van Thomas. Dat boek bevat namelijk het beroemde gnostische 'Lied van de Parel', een gedicht dat tot ieders verrassing voorkomt in het Manichese psalmboek. De daarin beschreven oosterse prins, die naar Egypte kwam om de kostbare parel te zoeken, zou wel eens een metafoor van Mani zelf kunnen zijn. Als beide Handelingen-boeken inderdaad van Manichese oorsprong zijn, zou dat verklaren waarom ze zo hartstochtelijk door de Christelijke clerezij werden verworpen.

De manichese kerk
De bevrijding van de Lichtdeeltjes uit de greep van duistere materiële machten was ideaal en doel van de Manichese Kerk. Om dat te bereiken werd aan de beide standen in de kerk, de 'Uitverkorenen' (electi) en de 'Toehoorders' (catechumenen) strenge leefregels opgelegd. Toehoorders voorzagen in het onderhoud van de Uitverkorenen, die aan de drie zegels over hand, mond en schoot, waren onderworpen. Het genot van vlees en wijn was hun verboden, geslachtsverkeer was taboe, het mishandelen van dieren, beschadiging van planten en de verontreiniging van het water betekende zoveel als het kwellen van de daarin verborgen lichtdeeltjes. Hun werkopdracht bestond uit het bestuderen en kopiëren van de religieuze geschriften. De schriftenvondsten tonen aan dat zij dat op voorbeeldige wijze hebben uitgevoerd.

Uit deze electi werd de kerkelijke hiërarchie gerekruteerd, het kerkhoofd (de archegos) als de vertegenwoordiger van Mani, de twaalf apostelen (magistri), die als leraren rondgingen, verder 72 bisschoppen of diakens en 360 oudsten of Presbyters. Vrouwelijke electi waren er zeker, maar zij konden niet in een van deze ambten worden benoemd. Kloosters kende het Manicheïsme aanvankelijk niet. Maar onder invloed van het Boeddhisme in Oost-Turkestan ontstonden zeker grote kloostergemeenschappen. In een daarvan lag de Manichese boekenschat eeuwenlang verborgen.

Aan de toehoorders werden aanzienlijk minder spartaanse eisen gesteld. Het geven van aalmoezen aan de Uitverkorenen gold als een goed werk. Verder was het toegestaan zich enige materiële welstand te verwerven, maar dat moest men na de dood wel bekopen met een nieuwe reïncarnatie van de ziel. Uiteindelijk gaf alleen de wedergeboorte in het lichaam van een electus de mogelijkheid om het innerlijke Lichtrijk te verlossen uit de omklemming van de duisternis. Dankzij de massa van de toehoorders was de Manichese Kerk levensvatbaar. De vele kooplieden onder hen gaven de kerk haar economische ruggegraat.